Podział ludów słowiańskich

1. Historyczny podział (wczesnośredniowieczne plemiona)

Powstanie i ekspansja Słowian

Praojczyzna Prasłowian prawdopodobnie znajdowała się między Karpatami, Prypecią i Dnieprem – na tych terenach ukształtowała się do V w. n.e. odrębna kultura i język protosłowiański​. W okresie wędrówek ludów (V–VI wiek n.e.) nastąpiła masowa ekspansja Słowian we wszystkich kierunkach. Słowianie zajęli rozległe obszary Europy Środkowej i Wschodniej oraz Półwyspu Bałkańskiego opuszczone wcześniej przez inne ludy​ e-historia.com.pl. Do około VII wieku plemiona słowiańskie rozprzestrzeniły się od rzek Łaby na zachodzie po Wołgę na wschodzie, a na południu dotarły na Bałkany aż po Peloponez​ onet.pl.

W rezultacie tej ekspansji wspólnota słowiańska uległa podziałowi na trzy główne grupy regionalne: Słowian Zachodnich, Wschodnich i Południowych knowunity.pl.

Podział na Słowian Zachodnich, Wschodnich i Południowych

We wczesnym średniowieczu wykształciły się trzy odgałęzienia Słowian:

• Słowianie Zachodni – zasiedlili obszary Europy Środkowej (m.in. dorzecza Odry i Wisły, tereny obecnej Polski, Czech, Słowacji oraz wschodnich Niemiec). Byli oni znani również jako Wenedowie dla kronikarzy antycznych​onet.pl.
• Słowianie Wschodni – osiedlili się na terenach Europy Wschodniej (dorzecze Dniepru i okolice – obszary dzisiejszej Ukrainy, Białorusi i zachodniej Rosji)​onet.pl. W źródłach bizantyńskich określano ich m.in. mianem Antów.
• Słowianie Południowi – przesiedlili się na Półwysep Bałkański (obszary dawnych prowincji rzymskich na południe od Dunaju, m.in. dzisiejsze Bałkany: od Słowenii i Chorwacji po Bułgarię i Grecję)​onet.pl. W kronikach bizantyńskich byli opisywani jako Sklawinowie.

Ten trójdzielny podział utrwalił się do około VIII–IX wieku i odpowiada późniejszym różnicom językowym i kulturowym wśród Słowian​ e-historia.com.pl.

Główne wczesnośredniowieczne plemiona słowiańskie

W obrębie każdej z powyższych grup istniały liczne plemiona. Poniżej scharakteryzowano kilka najważniejszych plemion słowiańskich okresu wczesnego średniowiecza:

• Polanie – zachodniosłowiańskie plemię zamieszkujące dorzecze Warty w Wielkopolsce. Byli najliczniejszym plemieniem na ziemiach polskich w X wieku ​onet.pl. Polanie stworzyli pod rządami dynastii Piastów zalążek państwa polskiego – to od nich wywodzi się nazwa “Polska”. Głównym grodem Polan było Gniezno.
• Wiślanie – zachodni Słowianie osiedleni nad górną Wisłą, na terenach Małopolski (okolice dzisiejszego Krakowa)​ onet.pl. Istnieją przesłanki, że Wiślanie utworzyli w IX wieku własne plemienne państewko w rejonie Krakowa. Według źródeł mogli być na krótko podporządkowani Państwu Wielkomorawskiemu w końcu IX wieku. Ostatecznie ich ziemie zostały włączone do formującego się państwa polskiego (Małopolska została opanowana przez Piastów w X w.).
• Drewlanie – (ukr. Drevlianie) plemię wschodniosłowiańskie zamieszkujące gęsto zalesione obszary Polesia, na prawym brzegu Prypeci (dzisiejsza północna Ukraina i południowa Białoruś) ​encyclopediaofukraine.com. Nazwa pochodzi od słowa “drzewo” – żyli w lasach. Drewlanie w IX–X w. wchodzili w skład federacji plemion ruskich; byli znani z oporu przeciw zwierzchnictwu książąt kijowskich. W 945 r. wzniecili bunt i zasłynęli zabiciem księcia Igora Rurykowicza, który próbował nałożyć na nich daniny​ encyclopediaofukraine.com. Bunt został stłumiony rok później przez księżnę Olgę, a Drewlanie utracili autonomię w ramach Rusi Kijowskiej ​encyclopediaofukraine.com.
• Serbowie Łużyccy (Łużyczanie) – zachodniosłowiańskie plemię, które wraz z innymi plemionami połabskimi osiedliło się w VI wieku na terenach dzisiejszych Łużyc (wschodnie Niemcy) podczas wędrówki Słowian na zachód ​e-civitas.pl. Łużyczanie, zwani też Serbołużyczanami lub Sorbami, przetrwali do dziś jako najmniejszy naród słowiański, zamieszkując południowo-wschodnią część Niemiec od około 1400 lat ​e-civitas.pl. Zachowali własny język (dzisiaj dwa języki: górno- i dolnołużycki), własne tradycje i kulturę, choć nigdy nie utworzyli własnego państwa​ e-civitas.pl. Większość współczesnych Serbołużyczan wyznaje katolicyzm, co jest spuścizną ich średniowiecznej chrystianizacji przez misje niemieckie​ e-civitas.pl.
• Chorwaci – południowosłowiańskie plemię, które w VI–VII wieku przywędrowało na obszar dzisiejszej Chorwacji podczas wielkiej wędrówki plemion​croatia.eu. Część Chorwatów pozostała na pierwotnych ziemiach na północ od Karpat (tzw. Biała Chorwacja), jednak główna grupa osiedliła się na terenach nad Adriatykiem. Chorwaci stworzyli silne organizmy plemienne w Dalmacji; w IX wieku istniały już dwie chorwackie jednostki polityczne – księstwo Chorwacji na wybrzeżu dalmatyńskim oraz księstwo Panonii (późniejsza Slawonia) w głębi lądu​croatia.eu. W roku 925 powstało zjednoczone Królestwo Chorwacji. Chorwaci dość wcześnie przyjęli chrześcijaństwo obrządku łacińskiego (VII–VIII w.), co związało ich kulturowo z Rzymem.
• Bułgarzy – lud, od którego pochodzi nazwa dzisiejszej Bułgarii. Pierwotnie Bułgarzy nie byli Słowianami, lecz ludem pochodzenia tureckiego (Protobułgarzy), który w 680 r. wkroczył na terytorium Bałkanów pod wodzą chana Asparucha. Protobułgarzy podbili tam licznie zamieszkałe plemiona słowiańskie i założyli w 681 r. I państwo bułgarskie nad Dunajem. W kolejnych pokoleniach ulegają jednak slawizacji – przyjmują język słowiański większości poddanych. W 864 r. Bułgaria przyjmuje chrześcijaństwo (obrządek grecki) za panowania chana Borysa I. Dzięki temu Bułgarzy stworzyli bogatą kulturę pisaną w języku staro-cerkiewno-słowiańskim – jest to najstarszy odnotowany język słowiański używany w piśmiennictwie ​blog.rosettastone.com. W Bułgarii powstało pismo cyrylickie (IX–X w.) na bazie głagolicy, co miało ogromny wpływ na rozwój literatury i tożsamości Słowian południowych i wschodnich.

Wpływ chrystianizacji na rozwój plemion słowiańskich

Chrystianizacja we wczesnym średniowieczu odegrała kluczową rolę w kształtowaniu się państwowości i kultury słowiańskiej. W IX i X wieku większość plemion słowiańskich przyjęła religię chrześcijańską, co włączyło je w krąg cywilizacji europejskiej.

Na zachodnich rubieżach Słowiańszczyzny już w 863 r. misjonarze Cyryl i Metody prowadzili misję wśród Słowian Moraw i Czech. Stworzyli oni pierwsze pismo słowiańskie – głagolicę – i przetłumaczyli teksty liturgiczne na język słowiański, dając początek piśmiennictwu Słowian​ knowunity.pl. Mimo sprzeciwów duchowieństwa niemieckiego, przez pewien czas w Wielkich Morawach funkcjonowała liturgia słowiańska. Papiestwo początkowo zezwalało na język słowiański, lecz w 885 r., po śmierci Metodego, zakazano tam obrządku słowiańskiego na rzecz łaciny​ knowunity.pl. Ostatecznie Słowianie zachodni (m.in. Polacy, Czesi) zostali schrystianizowani przez Kościół łaciński, przyjmując alfabet łaciński i kulturę zachodnią, zaś Słowianie wschodni i część południowych – przez misje bizantyńskie, przyjmując alfabet grecko-cyrylicki i tradycje prawosławia.

Przyjęcie chrztu często szło w parze z tworzeniem pierwszych organizmów państwowych. Polanie pod wodzą Mieszka I przyjęli chrzest w 966 r., co umocniło pozycję rodzącego się państwa polskiego w Europie. Czesi zostali ochrzczeni już w IX w. (w czasach Wielkich Moraw) i utworzyli własne księstwo pod rządami Przemyślidów​ knowunity.pl. Ruś Kijowska oficjalnie przyjęła chrześcijaństwo z Bizancjum w 988 r., gdy książę Włodzimierz Wielki ochrzcił się wraz z ludem – było to wydarzenie o przełomowym znaczeniu, włączające Ruś w krąg kultury bizantyjskiej​ knowunity.pl. Bułgaria po chrzcie w 864 r. stała się centrum prawosławnej kultury Słowian – w jej granicach powstał język literacki (starocerkiewnosłowiański) i alfabet cyrylica, które później przejęły inne narody słowiańskie wschodu i południa.

Chrystianizacja przyniosła Słowianom rozwój organizacji państwowej, dostęp do piśmiennictwa oraz jednolity system wartości religijno-społecznych. Równocześnie utrwaliła podział kulturowy: Słowianie zachodni (oraz Chorwaci i Słoweńcy) związali się z kręgiem katolickim i łacińskim, zaś wschodni i większość południowych – z prawosławnym i bizantyjskim, co zaważyło na odmiennych drogach historycznych tych regionów Europy.

2. Współczesny podział narodów słowiańskich

Klasyfikacja językowa i kulturowa

Współcześnie narody słowiańskie również dzielimy na trzy główne gałęzie: zachodnią, wschodnią i południową – odpowiada to ich pochodzeniu językowemu oraz w znacznym stopniu kręgowi kulturowemu.

Do Słowian Zachodnich zalicza się m.in. Polaków, Czechów i Słowaków, których języki należą do zachodniosłowiańskiej grupy językowej​ onet.pl. Historycznie związani są oni z kulturą zachodnioeuropejską (łacińską). Słowianie Wschodni to przede wszystkim Rosjanie, Ukraińcy i Białorusini – narody posługujące się wschodniosłowiańskimi językami​ onet.pl, wywodzące się ze wspólnego dziedzictwa Rusi Kijowskiej i tradycji prawosławnej. Słowianie Południowi obejmują z kolei ludy zamieszkujące Bałkany: m.in. Serbów, Chorwatów, Słoweńców, Bułgarów, Macedończyków, Bośniaków i Czarnogórców​ onet.pl. Mimo wspólnego rdzenia etniczno-językowego, rozwinęli oni zróżnicowane kultury pod wpływem odmiennych historycznych doświadczeń (Bizancjum, Imperium Osmańskie, wpływy austro-węgierskie itp.).

Podział językowy pokrywa się częściowo z podziałem religijno-kulturowym: Słowianie zachodni (oraz częściowo południowi, jak Chorwaci i Słoweńcy) to tradycyjnie kraje o tradycji katolickiej i używające alfabetu łacińskiego; Słowianie wschodni to narody prawosławne używające cyrylicy; natomiast wśród południowych występuje zarówno tradycja katolicka (Chorwaci, Słoweńcy – alfabet łaciński), prawosławna (Serbowie, Bułgarzy, Macedończycy – cyrylica), jak i islamska (Bośniacy – wywodzący się z chrystianizacji zachodniej, lecz od XIV–XV w. przeszli na islam w czasach osmańskich).

Współczesne narody słowiańskie i ich państwa

Obecnie istnieje kilkanaście narodów słowiańskich, z których prawie wszystkie posiadają własne państwowości. Poniżej przedstawiono główne narody słowiańskie wraz z ich krajami:

• Słowianie Zachodni: Polacy – państwo Polska; Czesi – Czechy; Słowacy – Słowacja. Do tej grupy zalicza się też małe grupy etniczne bez własnej państwowości, jak Łużyczanie (Serbowie łużyccy) w Niemczech czy Kaszubi w Polsce (uznawani za odrębną grupę regionalną posługującą się językiem kaszubskim, blisko spokrewnionym z polskim).
• Słowianie Wschodni: Rosjanie – Rosja (najliczniejszy naród słowiański); Ukraińcy – Ukraina; Białorusini – Białoruś. Ponadto istnieją mniejsze grupy wschodniosłowiańskie, np. Rusini (Łemkowie/Bojkowie) zamieszkujący pogranicza Karpat (na terenie Ukrainy, Polski, Słowacji i Serbii), którzy nie mają własnego państwa.
• Słowianie Południowi: Słoweńcy – Słowenia; Chorwaci – Chorwacja; Serbowie – Serbia (oraz Serbowie jako grupa etniczna również w Bośni i Hercegowinie, Czarnogórze, Kosowie); Bośniacy – główny naród (obok Serbów i Chorwatów) w Bośni i Hercegowinie; Czarnogórcy – Czarnogóra; Macedończycy – Macedonia Północna; Bułgarzy – Bułgaria.

Spośród współczesnych narodów słowiańskich niemal wszystkie utworzyły własne państwa narodowe w ciągu XIX–XX wieku. Wyjątkiem są Serbowie Łużyccy (Łużyczanie) w Niemczech – ta najmniej liczna nacja (ok. 60 tys.) nigdy nie uzyskała własnej państwowości​ e-civitas.pl:​

Pozostałe narody słowiańskie mają swoje kraje, często wywalczone w procesie rozpadu większych imperiów (np. rozpad Austro-Węgier, upadek ZSRR czy Jugosławii).

Różnice językowe i wpływy sąsiednich kultur

Języki wszystkich narodów słowiańskich wywodzą się ze wspólnego prajęzyka, jednak przez ponad 1500 lat rozwinęły znaczne różnice. Wyróżnia się trzy główne gałęzie języków słowiańskich (zachodnie, wschodnie, południowe), które odpowiadają podziałowi historycznemu. Języki zachodniosłowiańskie (polski, czeski, słowacki, serbołużycki itd.) posługują się alfabetem łacińskim, co wynika z faktu, że ich piśmiennictwo tworzone było przez mnichów katolickich używających łaciny​ blog.rosettastone.com. Z kolei języki wschodniosłowiańskie (rosyjski, ukraiński, białoruski) zapisywane są cyrylicą, odziedziczoną z tradycji cerkiewnosłowiańskiej i bizantyjskiej​ blog.rosettastone.com. Języki południowosłowiańskie używają obu tych alfabetów – w zależności od kraju i tradycji: np. chorwacki i słoweński używają tylko łacinki, serbski i bułgarski – cyrylicy, a język bośniacki oficjalnie dopuszcza oba alfabety​ blog.rosettastone.com:​

Różnice alfabetu odzwierciedlają zatem wpływy religijno-kulturowe (łacinka tam, gdzie tradycja katolicka; cyrylica tam, gdzie prawosławie lub wpływ kultury wschodniej)​ blog.rosettastone.com.

Poszczególne języki słowiańskie różni fonetyka i słownictwo, ukształtowane także pod wpływem sąsiadów. Słowianie Zachodni przez wieki sąsiadowali z ludami germańskimi i łacińskimi – stąd w językach takich jak polski czy czeski znaleźć można wiele zapożyczeń z łaciny, niemieckiego czy później francuskiego. Słowianie Wschodni z kolei mieli kontakty ze światem bizantyjskim i ludami stepowymi – np. język rosyjski przejął pewne słowa z języków tatarsko-tureckich (skutek kontaktów z chanatem Złotej Ordy), a staroriski język literacki był mocno przesiąknięty słownictwem cerkiewnosłowiańskim. Język białoruski do dziś zawiera wiele polonizmów (zapożyczeń z polskiego) ze względu na długotrwałe związki Białorusi z Polską w ramach Rzeczypospolitej​ blog.rosettastone.com.

Największe zróżnicowanie widać u Słowian Południowych, którzy przez stulecia rozwijali się pod wpływem trzech odmiennych kręgów: zachodniego (łacińskiego), wschodniego (bizantyńskiego) oraz orientalnego (turecko-islamskiego). Język chorwacki czy słoweński przejął wiele wpływów z języka włoskiego, niemieckiego i łaciny (np. terminologia religijna, administracyjna) ze względu na silne związki z katolickimi sąsiadami​ blog.rosettastone.com. Natomiast języki serbski, macedoński czy bułgarski – rozwijające się w obrębie Imperium Osmańskiego – przyswoiły liczne zapożyczenia tureckie, arabskie i perskie (zwłaszcza w sferze kulinarnej, wojskowej czy administracyjnej). Przykładem jest język bośniacki, w którym widoczny jest wpływ terminologii z czasów osmańskich​ blog.rosettastone.com. Z drugiej strony, Serbia i Bułgaria utrzymywały więzi z prawosławną tradycją wschodnią – np. do języka serbskiego przeniknęły wpływy języka rosyjskiego i cerkiewnosłowiańskiego​ blog.rosettastone.com (szczególnie w XIX w., gdy Serbowie wzorowali język literacki na rosyjskim). W rezultacie współczesne języki słowiańskie dzielą wiele wspólnego słownictwa i cech gramatycznych, lecz są też bogate w zapożyczenia odmiennego pochodzenia, co czyni je unikalnymi. Mimo tych różnic, nadal widoczne są podobieństwa – np. podstawowe słowa czy struktury zdaniowe – świadczące o wspólnym dziedzictwie prasłowiańskim.

Przetrwanie dawnych tradycji i różnice religijne

Pomimo przyjęcia chrześcijaństwa, w kulturach słowiańskich przetrwało wiele elementów dawnych, pogańskich wierzeń i obrzędów, które przetrwały w formie tradycji ludowych. Do dziś w krajach słowiańskich obchodzi się zwyczaje będące bezpośrednią kontynuacją obrzędów przedchrześcijańskich, choć nierzadko w zchrystianizowanej formie.

Przykładem jest wiosenny obrzęd Topienia Marzanny – kukły symbolizującej boginię zimy i śmierci. Zwyczaj ten wywodzi się z mitologii słowiańskiej i miał magicznie zapewnić odejście zimy oraz nadejście wiosny​ lwowek24.pl. Mimo wysiłków Kościoła w średniowieczu, by go wykorzenić, tradycja Marzanny przetrwała aż do czasów obecnych – w Polsce do dziś bywa praktykowana, zwłaszcza przez dzieci i młodzież w pierwszy dzień wiosny (21 marca)​ lwowek24.pl. Podobnie Noc Kupały (sobótkowa noc przesilenia letniego, 23/24 czerwca), dawne słowiańskie święto ognia, wody i płodności, jest obecnie obchodzona w wielu regionach jako Noc Świętojańska z zachowaniem licznych dawnych zwyczajów (rozpalanie ognisk, poszukiwanie kwiatu paproci, puszczanie wianków na wodę). Inne relikty pogańskich wierzeń to chociażby kolędowanie (dawniej obrzęd zimowego przesilenia, dziś związany z okresem Bożego Narodzenia) czy Dożynki (święto plonów wywodzące się z rytuałów dziękczynnych za urodzaj). Folklor słowiański obfituje w opowieści o demonach, boginkach, strzygach i innych stworach wywodzących się z przedchrześcijańskiej demonologii ludowej – świadectwa te przetrwały w bajkach, legendach i przesądach ludowych przekazywanych z pokolenia na pokolenie. W ostatnich latach można zaobserwować odrodzenie zainteresowania dawną kulturą słowiańską – organizowane są festiwale historyczne i obrzędowe nawiązujące do tych tradycji, a także rozwija się ruch rodzimowierczy (neopogański) rekonstruujący wiarę przodków.

Różnice religijne u współczesnych Słowian są istotnym elementem ich tożsamości, ukształtowanym od czasów średniowiecza. Słowianie Zachodni (Polacy, Czesi, Słowacy) są w większości tradycji rzymskokatolickiej – choć stopień religijności bywa różny (np. Polska jest jednym z bardziej religijnych krajów Europy, podczas gdy Czechy są dziś zlaicyzowane, mimo katolickiej historii). Słowianie Wschodni (Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini) przynależą głównie do Kościołów prawosławnych (Rosyjski Kościół Prawosławny, Ukraiński Kościół Prawosławny itd.), co jest spuścizną chrztu Rusi. W Ukrainie i Białorusi istnieją także wspólnoty greckokatolickie (unickie), łączące wschodni obrządek z uznaniem papieża, co jest pamiątką Unii Brzeskiej z 1596 r. Słowianie Południowi są podzieleni religijnie: Chorwaci, Słoweńcy (a także część Serbów w Chorwacji) to katolicy; Serbowie, Bułgarzy, Macedończycy, Czarnogórcy – prawosławni; natomiast Bośniacy (boszniaccy Muzułmanie) wyznają islam jako spadkobiercy tych Słowian, którzy w czasach osmańskich przyjęli wiarę muzułmańską. W Bośni i Hercegowinie, Macedonii Północnej czy Bułgarii żyją także mniejszości muzułmańskie słowiańskiego pochodzenia (np. Torbesze w Macedonii, Pomacy w Bułgarii, Gorani na pograniczu Kosowa) – są to potomkowie Słowian nawróconych na islam w epoce tureckiej.

Podziały wyznaniowe często pokrywają się z różnicami kulturowymi – np. alfabet łaciński dominuje wśród narodów tradycji katolickiej, a cyrylica u prawosławnych. Różnice te bywały też źródłem konfliktów politycznych w historii (np. podział Jugosławii na katolicką część słoweńsko-chorwacką i prawosławną serbsko-macedońską z muzułmańską domieszką bośniacką). Niemniej jednak, wszystkie narody słowiańskie zachowują pewne wspólne elementy kulturowe – czy to w folklorze, języku, czy mentalności – które stanowią o ich wspólnym słowiańskim dziedzictwie, mimo różnic wynikłych z odmiennej historii.

Bibliografia:

1. Leciejewicz, Lech. Słowianie Zachodni. Z dziejów tworzenia się średniowiecznej Europy. (fragmenty przytoczone za: e-historia.com.pl)​ e-historia.com.pl​e-historia.com.pl – o początkach Prasłowian i ekspansji osadniczej.
2. Onet.pl: “Skąd przybyli Słowianie” (Klaudia Miętka, 2023) – opis migracji i podziału Słowian​ onet.pl​onet.pl​onet.pl.
3. Encyklopedia Ukrainy – hasło “Derewlianie” – informacje o plemieniu Drewlan i ich historii​ encyclopediaofukraine.com​encyclopediaofukraine.com.
4. Alfred Siatecki, “Łużyczanie – słowiański naród bez państwa” (e-civitas.pl, 2013) – artykuł o Serbołużyczanach​ e-civitas.pl​e-civitas.pl​e-civitas.pl.
5. Croatia.eu: “The emergence of Croatia” – o przybyciu Chorwatów na Bałkany i ich wczesnym państwie​ croatia.eu​croatia.eu.
6. Rosetta Stone Blog: “Discover the 3 Branches of the Slavic Language Family” – przegląd języków słowiańskich, alfabetów i wpływów ​blog.rosettastone.com​blog.rosettastone.com​blog.rosettastone.com​blog.rosettastone.com.
7. Lwowek24.pl: “Palenie Marzanny – wiosenna słowiańska tradycja” – opis dawnego obrzędu i jego przetrwania do dziś ​lwowek24.pl​lwowek24.pl.
8. KnowUnity: notatki z historii “Pierwsze państwa słowiańskie” – o misji Cyryla i Metodego oraz